Naturala
Lezatik Navaridaserako errepidearen inguruan kokatuta, Lezako errota elementu paregabea da Guardiako koadrilan, gaur egun funtzionatzen jarraitzen duelako. Oinplano angeluzuzeneko eraikina da, harlangaitzezkoa eta eskantzuetan harlanduz sendotua. Bi isurkiko estalkia du, teila azpiko habeteria linneoan. Ehotze-gelara mendebaldeko horma-atalean dagoen bao dinteldu batetik sartzen da, apur bat deszentratuta. Mahaia enkofratuz egina dago, hagin-sorta bikoitzarekin, eta dagozkion arku-besoko gapirioak eta kostaldeak mantentzen ditu.
Eskuineko jokoak piramide-enbor formako tobera du, taravilla eta kutxarekin. Mahaia mailaz maila igotzen da erdialdera, gezileihoaren arraunekin; mahaiaren muturretan, berriz, errotarriak erregulatzeko bolanteak daude. Gelak ardatz bat gordetzen du, teilatuan polea-sorta duena, garbitasunari eta galbaheari eragiteko balio zuena. Horietaz gain, egungo errotariek uste dute gorde gabeko ogi labe bat egon zela. Eraikin molinarraren atzean kuboa dago. Obra osoa harlanduzkoa da, eta forma poligonala du, gezileiho eta bular aldean inbutu itxura hartzen du. Ubideko ura biltzen duen zatia induskatuta dago, eta zabalgune bat da.
Dokumentazio historikoa ona izan da, elementu honen bizitzaren ildo nagusiak marrazteko aukera eman baitu: konposizio arkitektonikoa eta funtzionamendua, eraikuntza honen aurrekarietatik hasita, orain ahaztuta dagoen baina XVIII. mendean "Los Molinos" deitzen duten toponimiko batean kokatzen dena.
Gertaera hori ez da hutsala, elementu berria altxatzen den unean oraindik ere antzina asmamen zaharrago baten aztarnak ikusten baitira: ibai berean anttiguo bat egon da, eta horregatik deitzen da, zalantzarik gabe, erroten ibaia, errota lainotik gutxi gorabehera bala-tiro batera urrun, erregistratu egiten dira eta antzinako errotaren aztarnak eta seinaleak mantentzen dira (1). 1760ko dokumentu batek obraren sorreraren zati bat deskribatzen digu: Burgetako Francisca de Guineak Lezako hiribilduari (2) emandako errolda bat.
Errota urtebete geroago hasi ziren eraikitzen, baina Eltziegok Valladolideko Kantzelaritzaraino iristen den auzia goratzen du, errota berria dela eta protesta eginez. Lezako errota Leza, Navaridas eta Eltziegoko jurisdikzioak ureztatzen dituen Ibai Nagusiaren ertzean dago, eta hiribildu horietarako ur-ekarpen nagusia da. Lezaren ustez, ikusi dugun bezala, ur-asmamen hori ez da inguru horretan dagoen lehena, eta, nolanahi ere, ibaiari kenduko zaion emaria minimoa da, sokak berriro itzultzen baititu urak ibilgu naturalera. Auzi hau Karlos III.aren betearazpen-gutun gisa iristen da udal-artxibora, eta bertan jasotzen da kausa osoa, jatorrizko elementua nolakoa zen ondo ulertzeko balio diguten errotaren deskribapenak barne (3).
Ibai nagusian harlanduzko bi presa zeuden, segur aski errotaren iparraldean, Ibai Nagusia osatzen duten eta jurisdikzioaren goialdeko iturburu desberdinetako urak biltzen dituzten bi uhar dauden tokian. Quintana eta San Martin alde batetik eta Cogolluda bestetik. Harlanduzko bi presa, urak zenbatu eta zeharkatzeko eta estribatzeko eta errota horretarako gidatzeko (4). Horietako batek 25 pauso luze eta 4,5 oin lodi ditu, besteak 15 oin x 4,5 oin lodi.
Ureztategia edo ubidea eta kuboa ere eraikita daude Eltziegok auzia goratzen duenean: oraindik urmael oso sakon eta zabaldua zuzendu behar ditu, ur horiek guztiak metatu eta estanpatzeko, horrela ur horien bultzadaz eta haien pisu handiaz bilduz, aipatutako errota eho ahal izateko (5). Eraikin molinarra harlangaitzezkoa da, eta sarrerako atea eta bi leiho ditu. Zurezko gurpil batek, ehotzeko harri sorta batekin, dokumentu honetan deskribatutako ekipamendua plakatuko luke. Ekipamendu hori ez dator bat, zehazki, ikus daitekeen makineriarekin; izan ere, gurpil bakar batek funtzionatzen jarraitzen duen arren, bigarren gelditu bat dago, burdinazkoa biak.